Milas'ta dağların kalbinden çıkan taş: Elmas kadar değerli zümrüt kadar nadir

Renk değiştiren gizem: Diasporun bilimsel yolculuğu
Diaspor taşı ilk kez 1801 yılında Rusya’nın Ural Dağları’nda keşfedildi. Ancak bugün takı ve mücevher kalitesinde örnekleri yalnızca Muğla'nın Milas ilçesi sınırlarında, İlbir Dağı'nda bulunan bir maden ocağında çıkarılıyor. Bu minerale “diaspor” adı, Yunanca “dağılmak” anlamına gelen diaspeiro kelimesinden geliyor. Çünkü bu taş ısıtıldığında çatlayarak dağılabiliyor.

Kimyasal formülü AlO(OH) olan diaspor, jeolojik olarak boksit yataklarında oluşuyor. Mohs sertliği 6.5–7 olan bu taş, hem sağlam hem de işlenmeye elverişli olmasıyla dikkat çekiyor. Ancak onu özel kılan, farklı ışıklar altında farklı renkler yansıtması: Gün ışığında yeşilimsi zeytin tonları, iç mekân sarı ışığında ise pembemsi kızıl renklere bürünüyor.

Milas diasporunu bu kadar özel kılan ne?
Diaspor taşı aslında dünya genelinde boksit içeren kayaçlarda mikroskobik boyutta bulunabiliyor. Ancak takı ve mücevher yapımına uygun şeffaf ve büyük kristaller, yalnızca Milas’ta çıkarılabiliyor. Milas diasporunun bu kadar nadir olmasının başlıca nedenleri:

Tek kristal ve optik saflıkta oluşması

Renk değiştirme özelliği (pleokroizm)

Dilinimli yapısına rağmen kesilebilir ve parlatılabilir olması

Dünyada sadece bir madenden çıkarılıyor olması

Bilimsel çalışmalara göre Milas diasporunun oluşumu yaklaşık 60–100 milyon yıl öncesine, yani Kretase dönemine kadar uzanıyor. Taşın içerisindeki krom, vanadyum ve demir gibi elementler, renk değiştirme özelliğini kazandırıyor.

Mücevher dünyasında Türk mucizesi: Zultanite® ve Csarite®
Milas’tan çıkarılan bu eşsiz taş, 2000’li yıllarda işlenip dünyaya tanıtılmaya başlandı. İlk başta “Sultanite” adı verilmek istenen taş, isim hakları nedeniyle “Zultanite®” markasıyla anıldı. Daha sonra, “Csarite®” adı da tescil edildi.

Dünyaca ünlü mücevher tasarımcıları tarafından kullanılan Milas diasporu, Hollywood yıldızlarının takılarında kendine yer buldu. Karat başına 1000 dolara kadar çıkan bu taş, zamanla elmas, zümrüt ve yakut gibi değerli taşlar arasında anılmaya başlandı.

Milas’a ekonomik ve kültürel katkıları neler?
Diaspor taşı yalnızca bir süs eşyası değil; Milas için stratejik bir değer. Bölgedeki maden 1970’lerde Etibank tarafından işletilmeye başlandı, ancak o yıllarda ekonomik getirisi anlaşılamadığı için kapatıldı. 2005’te özel sektörün devreye girmesiyle, diaspor taşı yeniden keşfedildi.

Bugün Milas’taki diaspor madeni, yılda 200 bin ton boksit cevheri üretirken, içinden çıkan kristal yapıdaki taşlar dünyanın dört bir yanına ihraç ediliyor. Her yıl on binlerce Euro’luk mücevher ihracatı yapılırken, bölge halkı için yeni istihdam alanları da açılmış durumda.

Maden işletmesinde çalışan yerel halk, taş işleme ve kesim gibi özel alanlarda eğitim alarak dünya standartlarında taş kesimi yapabilecek ustalar haline geldi. Bu da Milas’ta yeni bir zanaat geleneği oluşmasına önayak oldu.

Akademik dünya Milas’ı konuşuyor
Milas diasporuyla ilgili onlarca akademik araştırma, yerli ve yabancı üniversitelerce yayımlandı. Journal of African Earth Sciences, Frontiers in Earth Science gibi prestijli dergilerde Milas diasporunun tek kristal yapısı ve eşsiz renk değişimi özellikleri incelendi.

Gemological Institute of America (GIA), diasporu “doğal olarak renk değiştiren nadir taşlar” sınıfına aldı. Diasporla ilgili araştırmalarda Milas’ın boksit yatakları, taşın mineral yapısı, iz elementleri ve ekonomik potansiyeli bilimsel düzeyde analiz ediliyor.

Peki gelecekte ne olacak?
Milas diasporu hâlâ dünyada tek ve benzersiz. Ancak Afganistan ve Myanmar gibi ülkelerde küçük diaspora yataklarının keşfedildiği yönünde haberler var. Bu keşiflerin Milas’ın tekelini sarsması şimdilik mümkün görünmüyor, çünkü çıkarılan taşlar ya çok küçük ya da yeterince renk değiştirme özelliği göstermiyor.

Milas’ın bu doğa harikası taşı, yalnızca mücevher değil, bir kültürel miras. Jeolojiden modaya, ekonomiden sanata uzanan bu hikâye, bölgenin tanıtımı için büyük fırsatlar barındırıyor. Uzmanlara göre Milas diasporu, yalnızca ticari değil, aynı zamanda turistik ve kültürel bir değer olarak tanıtılmalı.

Milas’ın taşı, Türkiye’nin imzası olabilir
Diaspor taşı, dünya üzerinde yalnızca Milas’ta tam anlamıyla çıkarılabilen, doğal, nadir ve büyüleyici bir değer. Bu taş, bilim insanlarını şaşırtıyor, mücevher tasarımcılarını heyecanlandırıyor, yatırımcıların ilgisini çekiyor.

Milas’ın yeraltından çıkan bu kristali, bölgeye uluslararası vitrinlerde bir yer kazandırıyor. Ve belki de en önemlisi, dünyaya şunu hatırlatıyor: Türkiye, sadece tarih ve turizm değil, doğal kaynaklar ve eşsiz değerler bakımından da zengin bir ülke.